Quốc hội và người dân bị đứng ngoài quy trình về ODA!

ĐB Lê Thị Nga (Thái Nguyên) đưa ra những kiến nghị quan trọng để nguồn vốn ODA không còn là nguyên nhân làm tăng gánh nặng nợ công cho đất nước

Hành lang pháp lý và sự giám sát lỏng lẻo

Dành trọn thời gian tối đa cho phép thảo luận của mỗi ĐBQH là 5 phút, ĐB Lê Thị Nga (Thái Nguyên) đã nói những lời tâm huyết về hiện trạng quản lý, sử dụng vốn vay ODA và đưa ra những kiến nghị quan trọng để nguồn vốn này không còn là nguyên nhân làm tăng gánh nặng nợ công cho đất nước.

Theo ĐB Nga, hơn 20 năm vay vốn ODA, Việt Nam đã thu hút tổng cộng 78 tỉ USD, bình quân 3 tỉ/năm. Chính phủ đã rất nỗ lực tiếp quản và nguồn vốn này đã đóng góp tích cực vào phát triển kinh tế xã hội. Nhiều chương trình dự án đạt chất lượng tốt. Tuy nhiên thực tế đã phát hiện nhiều tiêu cực, thậm chí cả tội phạm thất thoát, tham nhũng trong nhiều dự án đã ảnh hưởng không nhỏ đến chất lượng công trình, làm mất uy tín của Việt Nam đối với nhà tài trợ. Điển hình là các vụ PMU18, Huỳnh Ngọc Sỹ hay gần đây là vụ hối  lộ của công ty Nhật Bản JTC trong dự án đường sắt. ĐB này cho rằng việc xử lý khẩn trương của Bộ GTVT, Bộ Công an, Viện kiểm sát nhân dân Tối cao về vụ việc JTC là rất đáng hoan nghênh. Đây cũng là minh chứng cho quan điểm, thái độ nghiêm túc của Việt Nam trong xử lý những sai phạm về ODA. Tuy nhiên cũng đáng quan ngại khi Việt Nam đã có nhiều cơ chế kiểm tra giám sát nhưng những vụ vi phạm lớn lại chỉ được phát hiện do phía nước ngoài.

Đi sâu vào phân tích nguyên nhân và đề ra giải pháp để quản lý, sử dụng hiệu quả nguồn vốn ODA, ĐB Lê Thị Nga chỉ rõ những bất cập được thể hiện trong hành lang pháp lý và sự giám sát lỏng lẻo.

Cụ thể, vốn ODA chủ yếu được điều chỉnh bởi Nghị định 38CP/2013 của Chính phủ, quyết định của Thủ tướng, hướng dẫn của các bộ ngành địa phương và quy định của nhà tài trợ. Các quy định này còn phức tạp, phân tán, hiệu lực pháp lý thấp. Việc đảm bảo công khai minh bạch và trách nhiệm giải trình trong Nghị định 38/CP còn mang tính nguyên tắc mà chưa cụ thể hóa vào nghị quyết, vào chương trình ODA dẫn đến chưa ngăn chặn được tình trạng xin cho, cò dự án, tiêu cực tham nhũng.

Đáng lưu ý pháp lý về ODA đã bộc lộ 2 điểm yếu cơ bản nhất là Quốc hội - cơ quan chịu trách nhiệm cao nhất về nợ công, và người dân - người phải đóng thuế và là người trả nợ cuối cùng, lại gần như đứng ngoài quy trình về ODA. "Tôi đề nghị Quốc hội ban hành Luật quản lý sử dụng ODA. Theo đó chú trọng quy định chặt chẽ tiêu chí chấp nhận vốn ODA, công khai minh bạch toàn bộ số vốn, công khai các dự án và quy trình phân bổ buộc phản biện độc lập trước khi quyết định. Đồng thời quy định về trách nhiệm của Quốc hội, quyền của người dân và báo chí, hiệp hội chuyên ngành trong quá trình quyết định thực thi ODA" - ĐB này đề xuất.

Về trách nhiệm giám sát của Quốc hội, ĐB Lê Thị Nga chỉ rõ với tư cách là một phần của nợ công và đầu tư công lại tác động đến vị thế và uy tín quốc gia nhưng những năm qua cả về pháp lý cũng như thực tiễn, trách nhiệm giám sát của Quốc hội về ODA đã chưa được coi trọng. Thực tế là 20 năm qua, mặc dù đã xảy ra không ít vụ gây chấn động dư luận nhưng Quốc hội chưa một lần giám sát tối cao về ODA. Bằng chứng là với tư cách là cơ quan của Quốc hội phụ trách về kinh tế, về ngân sách nhưng  Ủy ban Kinh tế và Ủy ban Tài chính ngân sách chưa lần nào giám sát về chuyên đề này. Trước đó, các năm 1999, 2003 Ủy ban Đối ngoại có 2 lần giám sát. Đến năm 2006, khi xảy ra vụ PMU18, Ủy ban Đối ngoại một lần nữa báo cáo lại các kiến nghị về giám sát của lần trước nhưng đáng tiếc là những kiến nghị chính đáng này cho đến nay vẫn chưa được tiếp thu đầy đủ. "Đây là một nguyên nhân không nhỏ góp phần làm cho những bất cập, sai phạm trong dùng ODA chậm được khắc phục, góp phần đẩy nợ công lên sát ngưỡng mất an toàn" - ĐB Lê Thị Nga nhấn mạnh.

Từ những phân tích như trên, ĐB đề nghị Quốc hội tiến hành giám sát ODA, chỉ ra những khiếm khuyết trong chính sách, những nhóm lợi ích liên quan ở cả trong nước và nước tài trợ, phân tích những mặt lợi và bất lợi của ODA, từ đó đề xuất chiến lược sử dụng ODA có chọn lọc theo lộ trình giảm dần tiến đến chấm dứt. Vì kinh nghiệm quốc tế cho thấy bất cứ quốc gia nào nếu phụ thuộc lâu dài vào ODA đó là thất bại của chiến lược phát triển.

Một tồn tại khác được ĐB chỉ ra là Nghị định 38/CP đã có phạm vi ưu tiên sử dụng vốn ODA quá rộng ở hầu hết các lĩnh vực kinh tế xã hội và còn có quy định quét là "một số lĩnh vực khác". Điều này dẫn đến thực tế phân bổ ODA dàn trãi, thiếu trọng tâm trọng điểm, không tập trung được cho lĩnh vực mang tính đầu tàu và dẫn đường, cũng không kích thích được nội lực mà tạo tâm lý ỷ lại. Do đó, cần bổ sung quy định về các lĩnh vực ưu tiên tiếp nhận vốn ODA.

Bên cạnh đó, Việt Nam cần nhận thức đúng về ODA và không coi thường khuyến cáo của chuyên gia. Nếu lạm dụng ODA sẽ để lại nhiều hệ lụy nhưng điều này đã chưa được nhận thức đúng. Nhắc lại bức xúc của Bộ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư Bùi Quang Vinh "Tôi dám chắc có một tỉ lệ không nhỏ cán bộ và người dân, đặc biệt là cán bộ địa phương còn hiểu một cách rất sơ đẳng rằng ODA là cho không, vay được càng nhiều càng tốt, bất chấp khả năng trả nợ", ĐB Lê Thị Nga cho rằng đây là thực tế rất đáng lo ngại. Các nghiên cứu cho thấy chủ quan về năng lực quản trị khu vực công của chúng ta còn hạn chế, chưa kiểm soát được lãng phí thất thoát tham nhũng nên đã làm cho một số dự án mặc dù vay giá rẻ nhưng đã trở nên vô cùng đắt đỏ. Cùng với xu hướng thích dùng ODA lại gắn với lợi ích nhóm, gắn với tư duy nhiệm kỳ, bệnh thành tích ở một số nơi đã và đang khiến công trình ODA xuất hiện rất nhiều nhưng một số công trình chất lượng hiệu quả thấp, một số công trình suất đầu tư đội lên quá cao.

ĐB cũng không quên nhắc nhở nhiều nghiên cứu quốc tế về ODA đã chỉ ra 3 điểm cơ bản khiến nước tiếp nhận có khả năng chịu bất lợi. Đó là nước tài trợ tạo ra một nhu cầu, hiện tượng giả tạo như là tích cực vận động hoặc tư vấn cho nước nhận về những dự án chưa cần thiết, không phù hợp với điều kiện kinh tế xã hội của nước nhận. Hai là đòi hỏi những điều kiện đảm bảo lợi nhuận của các công ty của nước tài trợ tham gia như là tư vấn thiết kế nhân công, công nhân, thiết bị vật tư... của nước tài trợ mặc dù nước nhận có thể tự cung cấp hoặc mua được với giá thấp hơn. Ba là xuất khẩu ô nhiễm môi trường sang nước tiếp nhận. Có nhà kinh tế nghiên cứu về ODA đã đánh giá ODA như là sát thủ kinh tế, hay là bẫy ODA...

Cần tuân thủ nguyên tắc không vay ODA cho chi thường xuyên

Cùng quan tâm đến vấn đề vay vốn ODA và nợ công, ĐB Nguyễn Văn Tiên (Tiền Giang) cho biết bình thường khi nhận làm hợp đồng cho một dự án, mỗi người chỉ được trả thù lao 2,5 triệu đồng nhưng làm dự án cho ODA được nhận 50-60 triệu đồng mà chất lượng không khác nhau nhiều lắm. "Chi phí như vậy nên các dự án ODA vay thì phải hết sức thận trọng vì nó sẽ làm tăng gánh nặng nợ công nhiều" - ĐB Nguyễn Văn Tiên nói.

Để hạn chế nợ công phát sinh do ODA, cần phải tuân thủ nguyên tắc vàng là không vay ODA cho chi thường xuyên. "Tôi được biết hiện nay có hàng chục dự án hàng trăm triệu USD chi cho vay thường xuyên. Các dự án này phải có ý kiến của Quốc hội nếu không sẽ khó khăn và nợ công tăng, mỗi chỗ góp vào nợ công rất lớn tác động nhiều đến con cháu chúng ta sau này" - ĐB Nguyễn Văn Tiên đề nghị.