Giới tính - chuyện dài trong thể thao

Vốn được giới thiệu như một công cụ bảo đảm công bằng cho các giải đấu nữ, biện pháp này ngày càng vấp phải câu hỏi: Đâu là ranh giới giữa bảo vệ luật chơi và tôn trọng nhân phẩm vận động viên (VĐV)?

Mục tiêu ban đầu

Từ thập niên 1960, nhiều giải thể thao quốc tế đã áp dụng các hình thức kiểm tra giới tính, ban đầu là kiểm tra trực quan, sau đó là xét nghiệm nhiễm sắc thể, hormone hoặc phân tích y học chuyên sâu. Mục tiêu là ngăn chặn việc nam giới giả mạo thi đấu ở nội dung nữ, đồng thời bảo vệ tính công bằng của thành tích.

Mỗi kỳ Olympic hay giải vô địch thế giới đều xuất hiện các vụ việc liên quan đến giới tính VĐV. Một số trường hợp gây bức xúc dư luận dài lâu như Caster Semenya (Nam Phi, điền kinh) hay gần đây là các nữ võ sĩ quyền Anh Imane Khelif (Algeria) và Lin Yu-ting (Đài Loan - Trung Quốc).

Các VĐV này đều bị yêu cầu xét nghiệm hoặc từng bị cấm thi đấu vì "không đáp ứng tiêu chí nữ" từ các tổ chức thể thao, dù hộ chiếu, giấy tờ pháp lý và nhận dạng giới tính của họ đều là nữ. Các lệnh cấm này thường được đưa ra dựa trên kết quả kiểm tra y học không công khai chi tiết, dẫn đến cáo buộc thiếu minh bạch và vi phạm quyền riêng tư.

Khía cạnh khoa học và công bằng

Người ủng hộ kiểm tra giới tính cho rằng thể thao cần ranh giới rõ ràng để bảo vệ cơ hội công bằng cho nữ VĐV. Các chỉ số như testosterone được xem là yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến sức mạnh và sức bền. Nếu một VĐV có lợi thế sinh học quá lớn thì thành tích của họ có thể làm mất cân bằng thi đấu.

Tuy nhiên, cùng với tiến bộ của khoa học, giới chuyên môn nhận ra giới tính sinh học không đơn giản chỉ là "XX" hay "XY". Nhiều người sinh ra với đặc điểm giới tính khác biệt (intersex) hoặc có mức hormone testosterone vượt chuẩn trung bình của nữ giới nhưng vẫn được nuôi dưỡng và nhận dạng bản thân là phụ nữ.

Tác động tâm lý và xã hội

Không chỉ là vấn đề chuyên môn, kiểm tra giới tính còn tác động nặng nề đến danh dự và sự nghiệp của VĐV. Các nghiên cứu cho thấy nữ VĐV đến từ châu Phi, châu Á thường bị "soi" nhiều hơn. Điều này làm dấy lên nghi ngờ về sự tồn tại của định kiến sắc tộc và khu vực trong cách áp dụng kiểm tra giới tính.

Hiện nay, một số tổ chức thể thao quốc tế đã điều chỉnh quy trình, nhấn mạnh nguyên tắc bảo mật y tế, sự đồng thuận của VĐV và dựa trên đánh giá toàn diện thay vì chỉ một chỉ số duy nhất. Ủy ban Olympic quốc tế (IOC) khẳng định việc xác định giới tính phải dựa trên hồ sơ pháp lý và tôn trọng nhân quyền, đồng thời phản đối các biện pháp kiểm tra bất ngờ, không minh bạch.

Tuy nhiên, IOC cũng chưa có quy định nhất quán cho toàn bộ VĐV ngay cả ở giải Olympic. IOC trao quyền cho các liên đoàn thể thao quốc tế và mỗi liên đoàn làm một kiểu. Vì thế, việc thống nhất quy chuẩn toàn cầu vẫn là một thách thức lớn. Mỗi môn thể thao, mỗi tổ chức lại có tiêu chí khác nhau, dẫn đến tình trạng một VĐV đủ điều kiện dự giải này nhưng bị cấm ở giải khác. Thể thao luôn đề cao tinh thần công bằng nhưng ranh giới giữa bảo vệ luật chơi và xâm phạm quyền con người vẫn là bài toán khó.