Tiếng Việt giàu đẹp: Vì sao gọi là ngủ nướng?

Thử hỏi, lúc ấy đã mấy giờ? Ta hiểu là cách nói về thời gian, chỉ ước chừng phiên phiến chứ không chính xác cụ thể, tựa như "Đại Nam quấc âm tự vị" (1895) cho biết: "Trời mọc ba sào: Chừng nửa buổi mai".

Lưu ý trong câu văn của nhà văn Kim Lân có từ "mới", chính nó khẳng định nhân vật Tràng dậy trễ so với mọi ngày, nhưng khác với "ngủ trưa" là ngủ đến sáng bét mà vẫn chưa chịu dậy. Ông bà ta nói: "Ngủ trưa quen mắt, ăn vặt quen mồm", hoặc ca dao có câu "Giàu đâu đến kẻ ngủ trưa/ Sang đâu đến kẻ say sưa tối ngày". Ngủ trưa ở đây không phải nói về giấc ngủ ban trưa mà là ngủ "trưa trờ trưa trật" mới dậy. Còn "ngủ ngày" là đã ban ngày ban mặt, trong lúc thiên hạ đi làm, đi học, mỗi người mỗi việc thì có kẻ lại lăn ra giường nằm ngủ - đúng là "Ăn cắp quen tay, ngủ ngày quen mắt".

Hễ bất kỳ ai dù lý do gì, một khi đã đến giờ thức dậy nhưng vẫn còn nấn ná trên giường, ngủ tiếp với khoảng thời gian không dài thì bị gọi là "ngủ nướng"; tức là: "Ngủ thêm chút nữa sau khi đã dậy" - theo Việt Nam tự điển (1970).

Với từ "ngủ nướng", ta ngạc nhiên và không hiểu tại sao từ "nướng" lại xuất hiện trong trường hợp này?

Trước hết, vấn đề đặt ra là cần tìm hiểu nghĩa của từ nướng. "Nướng: Thui, đốt sơ qua" ("Từ điển Việt - Bồ - La", 1651), "Để bên lửa mà làm cho chín" ("Đại Nam quấc âm tự vị", 1895), "Để trên than lửa cho chín: Nướng chả, nướng bánh đa. Nghĩa bóng: Đốt hết, tiêu hết: Bao nhiêu tiền của đem nướng vào sòng bạc hết" (Việt Nam tự điển, 1931)… Trải qua năm tháng, đến nay ta vẫn hiểu nướng theo nghĩa này; vậy rõ ràng không thể dùng để giải thích cho từ "ngủ nướng".

Do đó, chúng ta chỉ còn cách phải suy luận là khảo sát về trạng thái, động tác ngủ mà tìm ra "mẫu số chung" của cách tạo cụm từ. Thí dụ, "ngủ gà" là ngủ không say, không sâu, mắt không nhắm kín như con gà; "ngủ gật" là ngồi mà ngủ, cái đầu gật xuống; "ngủ nhè" là nói về trẻ em quấy khóc/ khóc nhè khi đi vào giấc ngủ; "ngủ lang" thì bản thân từ "lang" còn có nghĩa lang chạ, lang thang, từ chỗ này chỗ khác không nhất định nên không chỉ được hiểu là ngủ nơi nào đó không phải nhà của mình mà còn: "Nói đàn ông, đàn bà có nhà mà đi ngủ bạ chỗ khác: Gái có chồng đi ngủ lang" (Việt Nam tự điển, 1931)…

Từ các dẫn chứng này, ta thấy từ kế tiếp sau từ "ngủ" đã giải thích rõ nghĩa của cụm từ đó. Như vậy, ta suy luận rằng ban đầu người ta gọi "ngủ náng", và "nướng" chính là do từ "náng" mà ra? Căn cứ vào "Từ điển đối chiếu từ địa phương" (NXB Giáo Dục, 1999), ta biết được như sau: "Náng (Nam): 1. Chồng, xấp, xếp: Giấy xếp thành từng náng. 2. Giang tay: Đo mấy náng tay; Náng (Trung): Nướng: Náng koai (nướng khoai); Náng (Nam): Ngáng, cản, chặn: Náng cửa cho chặt; Náng cây (Nam): Chạc cây: Cây náng ba". Rõ ràng với các nghĩa này, ta cũng không thể dùng từ "náng" để giải thích cho "nướng"/ ngủ nướng.

Theo chúng tôi, "nướng" chính từ "nán" mà ra, bởi xét nghĩa của từ này hoàn toàn phù hợp với động thái ngủ nướng, là buổi sáng sau khi đã thức dậy nhưng ai đó vẫn còn nằm trên gường, ngủ thêm chút ít nữa trong khoảng thời gian ngắn. Cách ngủ này đích thị ngủ nán/ ngủ rán/ ngủ rốn mà nghĩa của từ nán là: "Rốn, gắng ở lại một lúc: Ngồi nán lại; ở nán lại" ("Việt Nam tự điển", 1970), "Ở lại thêm một ít thời gian ở một nơi nào đó khi đáng lẽ phải rời đi. Nán lại ít hôm để chờ tin. Ngồi nán thêm ít phút. Nán chờ anh ta về" ("Từ điển tiếng Việt", 1988).

Lập luận từ "nướng" do "nán" mà ra, xét ra hợp lý, thế nhưng ta giải thích làm sao khi bản thân từ nán có phải "kỵ húy", kiêng kỵ gì đâu mà phải nói trại thành nướng? Hơn nữa, ta cũng không tìm thấy sự biến âm tương tự từ "nán" thành "nướng".

Vậy giải thích ra làm sao? Chịu. Không ai có thể lý giải vì sao "nướng" choàng vai bá cổ với "ngủ", dù vẫn hiểu ngủ nướng chính là ngủ nán. Thiết nghĩ, không riêng người Việt mà bất kỳ dân tộc nào cũng có cách nói không theo chuẩn mực, quy định thông thường mà còn có ngoại lệ nữa. Với chúng ta, có thể "ngủ nướng" là một thí dụ.