Tiếng Việt giàu đẹp: Ăn, xơi, thời, thụ

Chẳng hạn, ai đó bảo: "Hôm nay, tàu vào cảng ăn gạo", tức lấy gạo; "Rễ cây ăn vào tận mép nhà", tức là rễ cây đã đâm vào tận mép nhà; "Sóng lớn ăn sâu vào bờ" là lấn vào bờ; "Cá không ăn muối cá ươn" là thấm vào; "Dán keo hồ loãng quá nên giấy không ăn" là không dính vào…

Nhà văn Nguyễn Tuân kể lúc lên chơi chùa Yên Tử: "Ngọn đèn vừa tỏ bấc thì sư cụ Tâm Hoan cũng sà xuống cái bục gỗ mọt lát của ngôi chùa nghèo. Ông Ph.Đ thủ lễ đứng dậy xin lỗi và xin phép nhà chùa để ăn thuốc" (Tàn đèn dầu lạc); lại kể có người khen ông phán En-Lờ: "Gớm, người anh em dạo này mát mặt quá, lại mua được cả radio để ăn thuốc" (Ngọn đèn dầu lạc). Dù dùng từ "ăn" nhưng lại hàm nghĩa là hút của dân làng bẹp, tiếng lóng còn gọi dân "ken cờ" là chỉ hạng người nghiện "cơm đen", nói trắng phớ ra là con nhang đệ tử của "bà chúa phù dung", đúng là con nhà vô phúc.

Ở ngoài Huế, nếu không dùng từ "ăn" thì dùng từ gì? Ta hãy đọc câu thơ của nhà thơ đất thần kinh: "Trong cơn nắng cực ai ai cũng/ Thao thức không thời đố ngủ yên". Xin nhấn mạnh thời và đố ở đây không liên quan gì đến câu tục ngữ "Cất đố người, người cất thời ta" - vốn là dụng cụ dùng để bắt, đựng tôm, cá… Thời là từ dùng để mời bậc trưởng thượng ăn món gì đó, mà ăn là ăn thưởng thức hương vị chứ không cốt ăn cho no.

Tùy ngữ cảnh, thay vì dùng từ ăn, người ta còn dùng từ xơi, chẳng hạn "Vào vườn hái quả cau xanh/ Bổ ra làm sáu mời anh xơi trầu" hoặc "Lạy trời cho cả gió nồm/ Cho kẹo tôi chảy cho mồm tôi xơi" (ca dao)… Thế nhưng không chỉ có thế, nhà văn Ngô Tất Tố viết: "Tiệc rượu tan, mặt trời vừa lên đến khỏi nóc nhà láng giềng, ông chủ nhà trọ hớn hở bưng của mứt bí ở nhà dưới lên và đặt vào cạnh khay nước, rồi đon đả vừa cười vừa nói: - Xin rước các quan xơi nước". Xơi nhảy một phát qua… uống, thật ngoạn mục. Hoặc từ "dùng", chẳng hạn, trong truyện ngắn "Những chiếc ấm đất", nhà văn Nguyễn Tuân viết lúc sư thầy trò chuyện: "Rồi kéo cụ Sáu vào trai phòng dùng một tuần nước". Tuần có nghĩa lần, lượt; ở đây hai người chỉ uống một lượt cho trà vào ấm đổ đầy nước, uống hết rồi thôi, chứ không nhiều hơn.

Ngày xưa, cúng tế ở đình làng, tất nhiên có rượu, trầu cau; sau đó, người ta cũng uống, cũng ăn nhưng cách gọi lại khác. Chẳng hạn, ai được uống rượu đã dâng cúng thần ở đình làng gọi là "ẩm phúc" - ý nói uống lấy sự may mắn, được phúc. Trầu cau thì sao? Trong tác phẩm "Nhà nho" của Chu Thiên có đoạn:

Ông Hai Tín bưng cơi trầu ra mời Tuyết:

- Xin rước cô mời khẩu trầu lộc thánh.

Cô tươi cười từ chối:

- Rước các cụ ạ, cháu không biết ăn trầu.

Còn oản trên bàn thờ Phật, người ta dùng từ gì? Cũng trong truyện ngắn trên của nhà văn Nguyễn Tuân còn có chi tiết sư thầy nói với chàng trai trẻ: "Cháu đi từ sớm, chắc bây giờ đã ngót dạ rồi; sẵn oản chuối vừa hạ xuống, già ép cháu thụ một ít lộc Phật". Thụ là nhận lấy. Nhận để ăn, vì thế mới có câu trả lời: "Bạch cụ, cháu ăn mặn ở nhà vẫn còn lửng dạ". Sư thầy dùng từ tinh tế đến thế là cùng. Trong ngữ cảnh này, dù là ăn nhưng các từ xơi, đớp, chén, dùng, hốc, táp, tọng, ngoạm…; dù là uống nhưng các từ nốc, tợp, nhắp, húp, tu, xơi… tạm thời "đi chỗ khác chơi", chớ lân la bén mảng mà rườm tai thiên hạ.