Câu hỏi nóng trong vụ gần 500 xe buýt TPHCM có thể ngừng hoạt động vì thiếu khí

Thông tin về việc một doanh nghiệp đầu mối thông báo ngừng cung cấp khí thiên nhiên cho đơn vị sản xuất CNG phục vụ xe buýt công cộng và hàng chục doanh nghiệp sản xuất ở phía Nam đang gây xôn xao dư luận. Hệ quả nhãn tiền là nguy cơ gián đoạn dịch vụ công thiết yếu, ảnh hưởng trực tiếp đến sản xuất, kinh doanh, nhu cầu đi lại người dân mỗi ngày.

Trong một thị trường cạnh tranh hoàn hảo, việc chấm dứt hay điều chỉnh hợp đồng là quyền tự do kinh doanh. Nhưng khi đặt vào bối cảnh thị trường năng lượng, nơi nguồn cung khí đầu vào mang tính tập trung cao và nằm trong tay một số ít đầu mối, thì mỗi quyết định "đóng – mở van khí" đều mang một trọng lượng pháp lý và xã hội khác hẳn.

Khi đầu vào trở thành "nút thắt cổ chai", thị trường không còn vận hành theo logic cạnh tranh bình thường mà phụ thuộc hoàn toàn vào quyết định của bên "cầm van". Khí thiên nhiên để sản xuất CNG là nhiên liệu không dễ tìm nguồn thay thế trong ngắn hạn. Nếu nguồn cung bị cắt, doanh nghiệp hạ nguồn gần như không còn phương án khả thi để duy trì hoạt động với chi phí hợp lý. Chính tại điểm này, vai trò điều tiết của Luật Cạnh tranh cần được kích hoạt.

Luật Cạnh tranh không cấm doanh nghiệp lớn hay doanh nghiệp giữ thị phần thống lĩnh. Điều luật cấm là hành vi lạm dụng sức mạnh thị trường đó để gây tổn hại cho cạnh tranh và lợi ích chung. Để xác định có vi phạm hay không, chúng ta cần trả lời ba câu hỏi cốt lõi.

Thứ nhất, thị trường liên quan là gì? Ở đây không chỉ là thị trường khí đốt nói chung, mà là thị trường khí đầu vào cho sản xuất CNG tại một khu vực và thời điểm cụ thể. Nếu không có nguồn thay thế tương đương, mức độ phụ thuộc của bên mua là tuyệt đối.

Thứ hai, sức mạnh thị trường của bên cung lớn đến đâu? Khi một doanh nghiệp nắm quyền quyết định điều kiện giao dịch mà đối tác không có lựa chọn nào khác, Luật Cạnh tranh xem đó là dấu hiệu của vị trí thống lĩnh hoặc độc quyền. Vị trí thống lĩnh tự thân nó không sai nhưng cách hành xử của "người khổng lồ" mới là điều luật pháp soi chiếu.

Thứ ba, hành vi cụ thể có hạn chế cạnh tranh không? Luật đặc biệt lưu ý các hành vi như từ chối cung cấp đầu vào thiết yếu, áp đặt điều kiện thương mại bất lợi, phân biệt đối xử giữa các khách hàng tương tự, hoặc gián tiếp đẩy chi phí của đối thủ lên cao để loại bỏ họ khỏi cuộc chơi.

Trong vụ việc này, rủi ro về việc "từ chối đầu vào thiết yếu" là rất rõ ràng. Nếu việc dừng cấp khí khiến doanh nghiệp hạ nguồn tê liệt, tác động không chỉ dừng lại ở việc mất một hợp đồng kinh tế, mà là sự đứt gãy của một chuỗi cung ứng. Ngay cả khi không cấm cản trực tiếp, việc buộc đối tác phải chuyển sang phương án nhiên liệu đắt đỏ hơn cũng là một hình thức lạm dụng tinh vi, có thể đẩy họ đến bờ vực phá sản.

Tất nhiên, có dấu hiệu chưa đồng nghĩa với kết luận vi phạm. Doanh nghiệp cung cấp khí có thể có những lý do khách quan như thiếu hụt nguồn cung thực tế, yêu cầu an toàn kỹ thuật hay vi phạm hợp đồng từ phía đối tác. Mọi phán xét cuối cùng cần dựa trên sự kiểm tra kỹ lưỡng dữ liệu, hợp đồng và phương án phân bổ nguồn của cơ quan chức năng.

Tuy nhiên, khi quyền lợi của người lao động và sự ổn định của dịch vụ công cộng bị đe dọa, cơ quan quản lý cạnh tranh cần chủ động vào cuộc. Mục tiêu không phải để "phán xử" hay trừng phạt doanh nghiệp mà để bảo đảm thị trường vận hành lành mạnh. Đối với các lĩnh vực có tính chất "độc đạo" về hạ tầng như điện, khí, yêu cầu tiên quyết là sự minh bạch trong tiêu chí phân bổ và cơ chế đối xử công bằng.

Chỉ khi "luật chơi" được tôn trọng, những chiếc xe buýt mới không phải dừng bánh đột ngột, và người lao động mới không trở thành nạn nhân của những quyết định kinh doanh nằm ngoài tầm kiểm soát của họ. Cạnh tranh lành mạnh, suy cho cùng, chính là cơ chế bảo vệ tốt nhất cho người dân và xã hội.