Phát triển công nghiệp văn hóa Việt Nam (*): Lấy "IP" làm chiến lược, thị trường làm đích đến

TP HCM vừa được công nhận là "Thành phố điện ảnh" đầu tiên của Việt Nam và Đông Nam Á. Danh hiệu "Thành phố sáng tạo của UNESCO về điện ảnh" không chỉ là tấm huy hiệu danh giá mà còn là cơ hội để biến nguồn lực "di sản - lịch sử - ký ức đô thị - bản sắc Nam Bộ" thành động lực tăng trưởng của lĩnh vực công nghiệp văn hóa Việt Nam.

Định vị thương hiệu điện ảnh

Trong nhiều thập niên qua, TP HCM được xem như "kinh đô điện ảnh" của Việt Nam với sự góp mặt khá đầy đủ của hệ sinh thái điện ảnh như hãng phim, nhà phát hành, rạp chiếu, trường lớp đào tạo, cộng đồng sáng tạo luôn sôi động, tốc độ thích ứng thị trường nhanh, đội ngũ đạo diễn trẻ liên tục xuất hiện.

Trở thành "Thành phố điện ảnh", TP HCM cần sớm có kế hoạch định vị thương hiệu điện ảnh Việt Nam trên bản đồ khu vực bằng những tác phẩm vừa riêng vừa mới, vừa địa phương vừa toàn cầu. Điện ảnh TP HCM đã và đang khai thác có hiệu quả các yếu tố lịch sử - truyền thống. Một số tác phẩm gần đây minh chứng cho điều này, chẳng hạn phim "Song lang" đã chọn chủ đề cải lương, di sản sân khấu Nam Bộ. Phim ghi điểm ở không khí TP HCM cuối thập niên 1980, mỹ học sân khấu truyền thống và cảm thức "tình bằng hữu - ân nghĩa" đặc trưng. Giá trị của phim nằm ở cách làm đậm bản sắc mà không đóng khung trong minh họa cổ truyền.

Phim "Đất rừng phương Nam" tái tạo Nam Bộ đầu thế kỷ XX qua không gian sông nước, tín ngưỡng, tập quán, tiếng nói. Phim đã nỗ lực dựng nên "cảm quan vùng miền" bằng hình ảnh, phục trang, âm nhạc; cân bằng các yếu tố ký ức văn học - truyền hình và ngôn ngữ điện ảnh thời đại số.

Từ những ví dụ trên, có thể rút ra 3 nguyên tắc đã bắt đầu được định hình ở TP HCM là "Chân thực văn hóa" - tôn trọng chất liệu gốc (đời sống, tiếng nói, phong tục), hạn chế "đẹp giả cổ"; "Hiện đại hóa ngôn ngữ" - kể chuyện bằng nhịp dựng nhanh, âm nhạc đương đại, mỹ thuật tối giản, giàu biểu tượng và "Khai thác bản quyền văn học - sân khấu" - chuyển thể có chiến lược, xem tác phẩm gốc như "IP" (sản phẩm sáng tạo) dài hạn để phát triển chuỗi sản phẩm.

Những tài nguyên chờ khai thác

TP HCM sở hữu "bản đồ di sản" có thể chuyển hóa thành "IP" điện ảnh. Các nguồn tài nguyên như truyền thuyết - tín ngưỡng dân gian Nam Bộ: truyện Bà Ngũ Hành, Bà Thiên Hậu, Thành Hoàng; huyền tích về Gia Định - Sài Gòn thời mở cõi; câu chuyện Nguyễn Hữu Cảnh, Nguyễn Cửu Đàm, Trương Vĩnh Ký… hoàn toàn thích hợp cho các tác phẩm dòng sử thi - kỳ ảo - phiêu lưu gia đình.

Các nguồn tài nguyên điện ảnh còn là những nhân vật lịch sử cận - hiện đại gắn với đô thị như doanh nhân - nhà cải cách, nghệ sĩ tiên phong, nhà khoa học, kiến trúc sư, bác ái - từ thiện; các câu chuyện "khai khẩn - giao thương - hội nhập" thể hiện tinh thần thực nghiệp, dấn thân của người Sài Gòn xưa. Về không gian văn hóa đô thị Sài Gòn xưa - nay như Chợ Lớn đa văn hóa; kênh rạch - bến cảng; kiến trúc xưa của Sài Gòn; đời sống ẩm thực đường phố, nhạc trẻ, cải lương - tân nhạc - tân cổ giao duyên.

Ngoài ra còn có chất liệu về đời sống đương đại của "siêu đô thị trẻ": start-up, game, e-sports, AI (trí tuệ nhân tạo), nghệ thuật số, cộng đồng nhập cư; mạch đề tài này giúp phim mang "hơi thở toàn cầu" mà vẫn giữ giọng điệu Sài Gòn - TP HCM: nhanh, hài hước, cởi mở.

Nhiều nhà làm phim thương mại từ TP HCM đã thành công từ công thức "bản sắc + kỹ thuật". Dòng phim hành động - tâm lý của Lý Hải là một trong những điển hình cho công thức vừa đề cập. Năng lực sản xuất, quản trị dự án, tối ưu ngân sách, marketing theo "mùa chiếu"... của ê-kíp Lý Hải là những gợi mở cho bí quyết thành công muốn đạt doanh thu khi làm phim. Các đạo diễn như Victor Vũ, Charlie Nguyễn từng khai thác văn học, huyền nghi, tâm lý - tội phạm… cho thấy bản sắc không chỉ nằm ở "cổ phục" mà nằm ở không khí, nhịp kể, hình thái nhân vật.

Phim ngày nay hấp dẫn khán giả khi đã biết kết hợp công nghệ (VFX, âm thanh 3D, LED volume), chất Việt có thể được "nâng cấp" mà không đánh mất hồn cốt.

Ở mảng chính luận - nghệ thuật, các bậc đàn anh như NSND Đào Bá Sơn đã nhiều lần trao truyền kinh nghiệm là phải có nguồn tư liệu chuẩn xác, xây dựng tuyến nhân vật đa chiều, tránh minh họa lịch sử. Điều này đặc biệt quan trọng khi đưa hình ảnh TP HCM ra quốc tế: sự chính xác và tinh tế văn hóa sẽ tạo nên lòng tin đối với khán giả.

Công thức dẫn đến thành công cho một tác phẩm điện ảnh có thể tóm gọn như sau: bản sắc là nội dung cốt lõi, công nghệ là phương tiện; "IP" là chiến lược. Không có chiến lược "IP" (phần 1, phần 2, ngoại truyện, xê-ri, game, sách ảnh, OST, triển lãm hậu kỳ…) thì mọi nỗ lực chỉ dừng ở "phim đơn lẻ".

Để TP HCM hướng đến "Thành phố điện ảnh" phát triển bền vững cần phải sớm hội đủ các yếu tố: Hành chính thân thiện và film commission (tổ chức phi lợi nhuận, chuyên hỗ trợ ngành công nghiệp làm phim, truyền hình và truyền thông) "một cửa"; ưu đãi có điều kiện với "chi tiêu địa phương - chuyển giao công nghệ"; nuôi "IP" bản địa từ văn học, sân khấu, âm nhạc; chuỗi liên kết với "du lịch - ẩm thực - thời trang - game"; dữ liệu hóa khán giả để phát triển thể loại "đúng người - đúng thị trường". 

(Còn tiếp)

(*) Xem Báo Người Lao Động từ số ra ngày 16-11