Tiềm ẩn rủi ro cho an sinh xã hội

Theo số liệu mới nhất của Cục Thống kê (Bộ Tài chính), Việt Nam hiện có hơn 33 triệu lao động làm việc trong khu vực phi chính thức, chiếm trên 62% tổng lực lượng lao động. Phần lớn họ không có hợp đồng lao động, không tham gia BHXH hay bất kỳ cơ chế bảo vệ pháp lý nào.

"Vùng xám" của thị trường việc làm

Thực tế cho thấy trên nhiều tuyến đường, chợ đầu mối, khu dân cư của các thành phố lớn, hình ảnh những người mưu sinh bằng nghề chạy xe công nghệ, giao hàng, bán hàng rong, phụ hồ, thu gom rác tái chế… khá đông đúc. Họ là lực lượng lao động quan trọng trong nền kinh tế, nhưng lại nằm ngoài "lưới" quản lý chính thức.

Chị Nguyễn Thị Hân (30 tuổi, quê Quảng Trị) - phụ bán quán ăn ở phường Gò Vấp, TP HCM - cho biết chỗ chị làm có khoảng 26 nhân viên, tất cả đều "hợp đồng miệng". "Tôi làm ở đây gần 2 năm, chủ trả lương theo ngày, không hợp đồng gì cả. Nhiều người như tôi, chỉ cần có việc làm là mừng rồi, chứ đâu dám nghĩ đến bảo hiểm hay quyền lợi nào khác" - chị Hân bày tỏ.

Chủ quán ăn nơi chị Hân làm việc cũng thừa nhận việc buôn bán không phải lúc nào cũng suôn sẻ nên thuê nhân công theo ngày, tháng cho linh hoạt. Người này cho rằng làm đúng quy định thì chi phí tăng, trong khi lợi nhuận thấp.

Tình trạng này phổ biến không chỉ ở các hộ kinh doanh nhỏ mà còn lan rộng trong khu vực dịch vụ và sản xuất quy mô nhỏ. Trong khi đó, một bộ phận lớn người trẻ có trình độ, tay nghề sau khi ra trường lại chọn làm freelancer (làm việc tự do), shipper, bán hàng online… vì tính linh hoạt và thu nhập trước mắt. Nhưng phần lớn họ không được bảo vệ khi ốm đau, thất nghiệp hay gặp rủi ro.

Theo Bộ Nội vụ, nhóm lao động phi chính thức là đối tượng chịu thiệt thòi nhất trong các cú sốc kinh tế. Trong đại dịch COVID-19, đây là nhóm mất việc, giảm thu nhập mạnh nhất nhưng lại khó tiếp cận hỗ trợ vì thiếu dữ liệu quản lý.

TS Nguyễn Thụy Vũ, Viện trưởng Viện Đào tạo và Nâng cao TP HCM, cho rằng lao động phi chính thức là "vùng xám" của thị trường việc làm. Họ tồn tại trong nền kinh tế nhưng không được ghi nhận, không được bảo vệ và cũng không được hưởng chính sách an sinh. "Nếu không thu hẹp vùng này, chúng ta sẽ mãi đối mặt với nguy cơ bất ổn xã hội" - TS Vũ nhấn mạnh.

Do đó, giảm tỉ lệ lao động phi chính thức là yêu cầu cấp bách, không chỉ vì mục tiêu kinh tế mà còn vì an sinh xã hội, nhất là khi Việt Nam đang bước vào giai đoạn già hóa dân số nhanh.

Cần có sự phối hợp chặt chẽ

Theo các chuyên gia, "gốc" của tình trạng lao động phi chính thức không chỉ ở phía người lao động (NLĐ) mà còn bắt nguồn từ người sử dụng lao động phi chính thức.

Theo luật sư Nguyễn Minh Tâm, Trưởng Văn phòng Luật sư Đắc Nhân Tâm, không thể đổ hết trách nhiệm cho NLĐ. Chính những đơn vị, chủ hộ kinh doanh hoạt động ngoài khuôn khổ pháp lý, không hợp đồng, không bảo hiểm đã và đang góp phần làm gia tăng lực lượng lao động phi chính thức. "Muốn thu hẹp khu vực này, phải giúp họ chuyển đổi sang mô hình kinh doanh chính thức, vừa bảo vệ người làm công, vừa bảo đảm công bằng trên thị trường" - luật sư Tâm nói.

Muốn thay đổi, nhà nước cần đơn giản hóa quy trình đăng ký, hỗ trợ tín dụng, giảm thuế cho các hộ chính thức hóa. Khi hoạt động hợp pháp, họ sẽ tiếp cận được thị trường, tham gia chuỗi cung ứng, đồng thời NLĐ có cơ hội được ký hợp đồng, đóng bảo hiểm.

TS Trần Quý, Viện trưởng Viện Phát triển Kinh tế số Việt Nam, đánh giá BHXH tự nguyện là "chìa khóa" để mở rộng lưới an sinh cho hàng triệu lao động phi chính thức. Nhưng chính sách hiện nay còn cứng nhắc, chưa phù hợp với đặc điểm thu nhập thất thường của họ. "Cần cho phép NLĐ đóng theo quý, theo mùa vụ hoặc theo mức thu nhập thực tế, thay vì chỉ có mức sàn như hiện nay. Đồng thời, nên áp dụng công nghệ số để người dân có thể tự đăng ký, theo dõi, nộp phí dễ dàng qua điện thoại" - TS Quý đề xuất.

Khi quy trình minh bạch và thuận tiện, NLĐ mới tin tưởng tham gia. Địa phương cần phát huy vai trò của các đoàn thể trong việc vận động, tư vấn, hỗ trợ nhóm lao động tự do tham gia bảo hiểm. Bên cạnh đó, phải xây dựng cơ sở dữ liệu thống nhất về lao động, việc làm.

Vấn đề lớn nhất hiện nay là thiếu dữ liệu thống nhất về lao động phi chính thức. Do đó, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa Bộ Nội vụ, Cục Thống kê và các địa phương để xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia, cập nhật thường xuyên.

Giảm tỉ lệ lao động phi chính thức là cuộc "chuyển đổi mềm" nhưng mang ý nghĩa lớn đối với nền kinh tế Việt Nam. Nhà nước cần tạo môi trường thuận lợi, chính sách linh hoạt; doanh nghiệp và hộ kinh doanh phải nâng cao ý thức tuân thủ; NLĐ cần chủ động tham gia vào hệ thống an sinh.